Thơ trẻ: quậy phá và ... bế tắc?

[duongXua 3]

Có lẽ chưa bao giờ không khí văn học ở Việt Nam cởi mở như bây giờ. Dù cho nhiều người cầm bút vẫn mong và đòi hỏi một sự cởi mở, tự do hơn thế nữa, song thực sự với không khí văn học hiện nay – đặc biệt trong giới cầm bút trẻ, không ít bậc đàn anh phải cảm thấy “sốc”. Dường như chẳng có gì mà các cây bút trẻ bây giờ không dám nói, không dám viết.

 

Cách đây dăm năm, “hiện tượng Vi Thùy Linh” làm văn đàn xôn xao; báo chí tốn không ít giấy mực cho các cuộc tranh luận khen chê, thậm chí có lúc đến mức căng thẳng. Cái kiểu “Khỏa thân trong chăn/ Thèm chồng” hay “tê giác một sừng” của Linh khiến các nhà đạo đức lẫn các nhà thơ “truyền thống” sôi lên sùng sục. Còn giờ đây, thơ của Linh đã trở nên lạc hậu về “độ táo bạo” về độ quậy phá so với các cây bút 8X xuất hiện sau đó.

 

Hãy thử đọc một bài thơ tương đối “hiền lành” xuất hiện thời điểm hiện nay:

 

“Rướn cong mùa chín mọng trong đêm

 

Chờ một linh tín để hân hoan giờ khai mở,

 

Dưới em là rầm rì cỏ mềm

 

Và những phôi mầm phập phồng cố nén cơn phấn khích

 

trong viễn tượng đồng loạt đội lên

 

 

Và rồi êm lịm

 

hơi thở phủ xuống em

 

Giấc mơ khoan thai bay đến

 

khe rãnh róc rách khơi chảy

 

Cơn gió hoang phiêu mát lạnh trườn ngược lên đỉnh đồi…”

 

(Đỉnh hoa – Phương Lan)

 

Nhà thơ Inrasara nhận xét: “Các bạn thơ nữ thời đại toàn cầu hóa quyết tháo tung cương ngựa non mà kỉ cương cũ [toan] buộc ràng chúng, cho chúng mặc sức tung vó, hí vang. Không còn kiêng nể gì nữa, sex hay không sex, bản năng hay không bản năng, truyền thống với định kiến xã hội: bất chấp tất! Họ thể hiện mình, phơi mở và phô bày cái Tôi chủ quan của mình, không che giấu. Không cần qua trung gian ẩn dụ hay nhờ cậy sự đánh tráo của ngôn ngữ để gợi mà, trực tiếp, đẩy tới, nâng cao, phóng đại. Từ tâm tình, thái độ hay cả hành cử của thân xác trong sinh hoạt dục tính. Ngay cách xuất hiện của họ cũng đúng a-la-mốt của cư dân mạng: họ chọn Tienve hay eVan để kí sinh thơ.”

 

Một nhóm thơ khá “um tùm” trong Nam là Mở Miệng. Trên eVăn.vnexpress.net năm 2004 đã giới thiệu về họ thế này:“Có một nhóm sáng tác trẻ tự xuất bản những tác phẩm của họ dưới dạng photocopy, và coi đó như văn bản chính thức. Họ rảo bước qua những đường phố Sài Gòn, những quán cà phê, quán thịt chó, ngày và đêm, ánh đèn, xe cộ, bụi và tiếng ồn... Họ làm thơ. Rồi cả truyện, tiểu thuyết, tiểu luận, trình diễn, sắp đặt, nghệ thuật ý niệm (conceptual art), nghệ thuật thị giác (visual art)... và, họ tuyên ngôn. Tự xếp mình, đúng hơn là tự xem mình nằm trong các trào lưu tiền phong, chẳng hạn như hậu hiện đại, họ đẩy thơ vào “ngõ cụt”, chiếu bí người đọc bằng ý thức đổi mới ngôn ngữ. Họ sẵn sàng thách thức những người làm thơ khác về tính chuyên nghiệp, tính học thuật trong thơ; nhất là, như họ nói thẳng thắn, với lớp nhà thơ bảo thủ, không chịu rời bỏ những sở trường của mình. Và tất nhiên, họ chấp nhận bị thách thức”

 

Về ngôn ngữ, nhóm thơ này từ bỏ lối “lựa chữ” quen thuộc. Họ chẳng ngai ngần dùng lời nói hàng ngày của người hẻm phố, hơn nữa – tầng lớp dưới đáy xã hội,không qua sàng lọc của ý thức “sáng tạo”. Không có từ nào gọi là thô thiển hay sang trọng, dơ hay sạch, xấu hay đẹp ở đây. Tất cả đều bình đẳng trong ý thức/vô thức của người viết. Chúng hiện hữu trong cuộc sống, và thi sĩ xử sự bình đẳng với chúng. Bình đẳng cả lối phát âm địa phương bị cho là ngọng với lối phát chuẩn.

 

“Không jì có thể đoạt tôi từ những bàn tay

 

cái nhìn không tương xứng lăm ngón

 

jữa con mắt fải và chái

 

không fải cái mũi thò nò xanh

 

thế jới lày không thể bóp tôi

 

những hình ảnh cũ thay đổi tôi như mới

 

thái độ nên cầu ngồi xổm để jơi một vật jưới lước

 

 

không muốn hắc xì với đám đông

 

tôi nà cái thai chong bụng người con gái tôi yêu”

 

("Hiện chạng", trong Xáo chộn chong ngày – Bùi Chát)

 

Tự cao ngạo cho rằng mình không làm thơ nhưng thực tế nhóm này vẫn viết đều, một thứ thơ-phản thơ; Có người cho đó là thơ rác. Bản thân những thành viên trong nhóm thì cho rằng những gì họ viết ra hòng đòi xóa bỏ ranh giới thơ cao cấp và thơ thấp cấp. Trả thơ và người làm thơ về vị trí xuất phát ban đầu, nguyên thủy hơn: nhà thơ là kẻ hát rong, đem câu chuyện đời thường đi hát-kể khắp ngõ thôn, góc phố; và, thơ không là gì hơn những lời hát rong ấy. Đồng thời tiếp cận tinh thần thời đại: thơ là món hàng, đứng không cao hay thấp hơn bao thứ hàng hóa khác, trong đời sống hiện đại.

 

Cũng theo nhà thơ Inrasara trong bài Khủng hoảng thơ trẻ Sài Gòn: “Nhìn từ cuộc khủng hoảng, Nhóm Mở miệng, nếu chưa “đóng góp” vào tiến trình thúc đẩy thơ Việt đi tới, ít ra lần nữa nó buộc chúng ta nhận thức lại về thơ ca. Hiện tượng làn sóng thơ trẻ cực đoan về quan điểm văn hóa thơ: tuyên bố phá bỏ truyền thống, nó đòi hỏi ta nhìn truyền thống như một thực thể sinh động chứ không là cái kho báu cho ta khư khư ôm lấy hay gánh nặng để ta còng lưng mang vác; cấp tiến ở thái độ nhìn nhận sự tồn tại của văn bản văn chương: từ đó ta xét thơ có thể tồn tại bằng nhiều dạng thức chứ không riêng gì trên trang báo hay tập sách; bình đẳng ở ý hướng đặt thơ đứng ngang hàng với bộ môn nghệ thuật lẫn các loại hàng tiêu dùng khác, chứ không là sản phẩm đặc biệt gì; dân chủ trong ứng xử ngôn ngữ, nó làm phong phú vốn từ “văn học” của chúng ta. Đã làm ta giật mình.”

 

Các nhà thơ khác nhìn nhận thế nào về sự tìm tòi, thể nghiệm của thơ trẻ hiện nay?

 

Lê Minh Quốc:Gần đây có những anh em trẻ thể nghiệm, tìm tòi cách diễn đạt mới trong thơ. Tôi ủng hộ thái độ này, ủng hộ thái độ dũng cảm dám sống tận cùng với thơ. Nhưng thơ có cho họ sống chung hay không lại là chuyện khác. Ở bất cứ thời điểm nào cũng có những người trẻ tuổi gan dạ trên chiếc đu bay cả. Nhưng chỉ có thái độ thôi vẫn không đủ, vấn đề cốt lõi vẫn là tài năng. Thật ra, không phải khi trẻ người ta mới thể nghiệm, mà đến lúc bạc đầu các nhà thơ đích thực vẫn đau đáu muốn khám phá đến tận cùng bí ẩn của thơ. Ở nhà thơ lớn Chế Lan Viên là một thí dụ điển hình qua tập Di cảo thơ, khiến ta kinh ngạc và cảm nhận ở ông một sự tươi trẻ đến lạ lùng, hiện đại đến lạ lùng. Trong cuộc chơi này, nếu một khi nhịp điệu của tâm hồn anh còn giông tố, còn bất an, còn tan nát bởi, chẳng hạn của ngọn gió của thời cuộc, của ngọn roi của tình ái... thì may ra còn có thơ, nếu bình lặng quá, yên bình quá, “công chức” quá thì thơ cũng bỏ ta đi thôi. Đi tìm cái mới trong thơ ư? Nhà thơ, anh hãy hỏi tâm hồn của chính anh.

 

Đòan Vị Thượng: Có vẻ như hầu hết các cây bút “hậu đổi mới” rất ít có tham vọng trở thành nhà thơ chuyên nghiệp, hoặc ít ra như một tác giả có một tài-sản-thơ nhất định. Họ chỉ làm thơ tùy hứng như một cách giải phóng năng lượng cá nhân, (cũng có thể gọi là một thú tiêu khiển) để tìm kiếm, mong muốn biểu hiện sự bình đẳng của cá nhân mình, thế hệ mình với đồng loại cùng trang lứa trên khắp thế giới.

 

Phạm Sỹ Sáu: Tôi tiếc một điều là nhạc điệu trong thơ trẻ hôm nay đang bị mất dần. Đó là một nguy cơ, một nỗi lo. Theo tôi, dù thế nào, thơ vẫn phải có nhạc điệu. Điều này, tôi không nghĩ là họ đã có một hệ thẩm mỹ khác, nó chỉ rổn rảng hơn, “hip-hop” hơn mà thôi.

 

Nguyễn Thái Dương: Cái mới, ngoài cái tứ còn là hình thức, mà chủ yếu là hình thức. Khi có hình thức mới thì nội dung cũng mới theo. Sự biểu hiện cảm xúc thông qua cái mới phải là tài năng, nhưng đi được vào lòng người hay không lại là chuyện khác. Nhưng điều tôi vẫn thật sự băn khoăn là làm thế nào để thế hệ sau cũng có được điều như các thế hệ trước: Thơ phải đi vào lòng người yêu thơ dù được thể hiện ở hình thức mới mẻ nào.

 

Có thể nói người viết trẻ hiện nay hầu hết đều khao khát đổi mới chính mình, tìm những lối đi cho riêng mình. Mới và Lạ. Nhưng phải Mới và Lạ ra sao? Đó không hề là điều đơn giản . Phổ biến trong hành trình đi tìm cái mới, lạ của không ít người viết văn trẻ là háo hức tự tin, mạnh dạn khám phá, nhưng vì nhiều lý do, chưa chuyên nghiệp, họ mau chóng thể hiện cái bất lực, bức xúc, trước thời cuộc, trước yêu cầu và thách thức khốc liệt của cuộc sống. Một số bạn viết trẻ quay về cái tôi bế tắc, cô đơn.

 

Điều này không phải ai cũng lý giải được. Mọi sự kiếm tìm đều trở nên vô vọng nếu anh quay lưng lại đời sống. Quan trọng hơn, cái mới ở ngay trong tâm hồn mình. Nếu tâm hồn trống rỗng thì văn chương thất bại.

 

Viết gì, viết như thế nào, là quyền của người viết. Điều quyết định là tầm nhìn, cách nhìn trước hiện thực lao lung, phức tạp, mọi sự cực đoan đều có thể đưa văn học đến chỗ bế tắc và vô giá trị, đi xa cái đích cuối cùng của văn học là kiến tạo đạo đức, làm đẹp cuộc sống.

 

Dương Kiều Minh : Điều nguy hại trực tiếp cho thơ hiện nay là sự trang điểm son phấn quá loè loẹt của một số nhà thơ để che giấu sự nông cạn, trống rỗng của đời sống tâm hồn. Họ quá say sưa với sự nhạt nhẽo và coi sự lừa dối về ý nghĩa và hình thức làm chuẩn mực của sáng tạo thi ca.

 

Sự lừa dối ấy theo nhà thơ trẻ Thục Linh là “tân hình thức, trào vọt, triệt hạ vần...nhằm tìm nơi bấu víu cho ý tưởng đổi mới của mình”. Nhà thơ Nguyễn Vĩnh Nguyên coi sự cách tân đó quá nặng nề về hình thức và lập dị, học đòi những trào lưu phương Tây từ một hai thế kỷ trước... đã đi vào ngõ cụt.

 

Trong một cuộc trả lời phỏng vấn nhân Hội nghị viết văn trẻ lần thứ VII, diễn ra tại Quảng Nam hồi tháng 5 vừa qua, nhà văn Nguyễn Trí Huân nhận xét: “Tôi rất mừng vì thời gian qua trên văn đàn đã xuất hiện những cây bút trẻ có những tác phẩm gây xôn xao dư luận, tạo được sự quan tâm của độc giả như Nguyễn Ngọc Tư, Đỗ Bích Thuý... Tôi cho rằng thời gian tới, văn học sẽ thuộc về những người viết trẻ như họ. Nhìn cách họ sống và viết có thể nhận thấy họ đang tìm những con đường đi mới trong văn chương, chủ động và mới mẻ, trong số đó có những người dám thách thức cả với chính bản thân mình.

 

Điểm chung giữa người viết trẻ và thế hệ đi trước, đó là sự đắm đuối với nghề; còn cái khác chính là đích hướng tới, là sự quan tâm của người viết với văn chương.

 

Nhìn vào một số những người viết trẻ hiện nay, thế hệ chúng tôi ngạc nhiên vì thấy họ có cảm giác bế tắc sớm quá. Bế tắc khi chưa vào cuộc sống, chưa trải nghiệm, chưa cống hiến, chưa phấn đấu... thì đó là điều đáng báo động. Tuy nhiên, trong một số trường hợp cũng dễ dàng nhận thấy đó chỉ là sự bế tắc gượng ép, sự tạo ra bế tắc. Thật tiếc, tác giả những dòng viết ấy đã không nhận ra chính điều đó đã làm hạn chế sự chinh phục của tác phẩm đối với người đọc.”

 

Thơ Việt Nam sẽ đi về đâu? Đó là câu hỏi mà các nhà thơ muốn trả lời trong mỗi tác phẩm của mình. Nhưng liệu bạn đọc có phải kiên nhẫn chờ đợi quá lâu?

 

 

Tuấn Phong

Hà Nội 11- 8- 2006

(Nguồn: Phongdiep.Net)